Nghề khai thác yến sào đã có mặt tại Khánh Hòa khoảng 600 năm về trước. Yến sào luôn được coi là đặc sản rất quý hiếm, thường chỉ có mặt trong yến tiệc của các vương triều.
Hiện nay ngoài phần lớn dành cho xuất khẩu, một số sản phẩm từ yến sào đã được tiêu thụ phổ biến trong nước, vì sản lượng khai thác đã tăng lên gấp nhiều lần so với trước, đồng thời bên cạnh nghề khai thác từ tự nhiên đang hình thành và phát triển nghề nuôi yến trong nhà lấy tổ.
Những số liệu ghi nhận được cho biết: trước năm 1976, Khánh Hòa chỉ có sáu đảo yến; đến nay Công ty Yến sào Khánh Hòa (doanh nghiệp nhà nước được giao nhiệm vụ quản lý và khai thác, kinh doanh sản phẩm yến sào của tỉnh) đang quản lý 12 đảo yến với số lượng đàn chim yến rất lớn cư ngụ trong khoảng 40 hang núi đá cheo leo, hiểm trở trong vùng biển Khánh Hòa. Năm 1961 sản lượng tổ yến thu được khoảng 350 kg, và những năm gần đây đã đạt khoảng trên 2.500 kg/năm. Giá bán cũng không ngừng gia tăng, từ khoảng 600 USD/kg vào năm 1978, nay đã lên tới khoảng 3.500 USD/kg.
Điều đáng ghi nhận là yến sào Việt Nam (thực tế là yến sào Khánh Hòa) luôn có được giá cao trên thị trường thế giới, hơn hẳn yến sào từ các nước khác trong khu vực (như có thể cao gấp 5 lần so với yến sào Thái-lan). Lý do là yến ở biển Khánh Hoà chỉ làm tổ và sinh sản theo mùa, tổ chỉ làm bằng nước bọt, không lẫn nhiều tạp chất. Hiện nay, mỗi năm ngành yến sào mang về cho ngân sách tỉnh khoảng trên 40 tỷ đồng, và đang tạo nên một thương hiệu chắc chắn có vị thế trên thương trường quốc tế: “Yến sào Khánh Hòa”.
Từ khai thác tự nhiên một cách khoa học và hiệu quả
Ông Lê Hữu Hoàng, Giám đốc Công ty Yến sào Khánh Hòa giới thiệu: Công ty chỉ mới được thành lập từ năm 1993, và có thể tự hào là đơn vị đầu ngành của cả nước về quản lý nguồn lợi yến sào. Trước đây việc quản lý tuy có đó, nhưng chủ yếu là thu mua của dân khai thác theo phương pháp và kinh nghiệm truyền thống, nên số lượng và chất lượng sản phẩm không cao.
Ngay sau khi được thành lập, công ty đã tiến hành ngay các chương trình nghiên cứu khoa học về quản lý khai thác yến sào nhằm đạt hiệu quả kinh tế cao. Điển hình là nghiên cứu xây dựng các đập chắn sóng hang cạnh A4, làm giảm thiểu ảnh hưởng của sóng đến chất lượng và sản lượng tổ yến; xây dựng công trình mái che lòng chảo hang Trống A1, kết quả là số lượng chim về làm tổ dưới mái che tăng lên nhiều lần, chất lượng của tổ yến cũng được bảo đảm và sản lượng yến sào cũng tăng lên.
Ngoài ra, Công ty Yến sào Khánh Hòa cũng đã thực hiện nghiên cứu việc di cư đàn chim yến. Năm 2003 đã bước đầu thành công, với việc di chuyển được một số lượng chim đáng kể từ Hòn Ngoại đến hang Hòn Rơm; và tiếp tục phát triển được hai hang yến mới là hang Gốm và hang Sào Cao trong vịnh Nha Trang vào năm 2006, đồng thời khôi phục lại được các hang yến tự nhiên tại vùng biển đảo thuộc huyện Vạn Ninh cũng bằng cách di đàn, nhân đàn.
Bên cạnh đó là hàng loạt các công trình nghiên cứu đã được công ty tiến hành, với mục đích là phát triển bền vững đàn yến, như: “Nghiên cứu cơ sở khoa học của việc khai thác hợp lý và phát triển nguồn lợi yến sào tại Khánh Hòa”, “Nghiên cứu các nhân tố (vi khí hậu, thức ăn…) tác động đến số lượng quần thể và chất lượng tổ yến Khánh Hòa”, “Nghiên cứu đánh giá tình trạng quần thể chim yến Khánh Hòa dưới tác động của một số nhân tố lớn”, “Nghiên cứu áp dụng những biện pháp khắc phục tác động của thời tiết đối với tổ yến”…
Chính vì vậy mà CITES – cơ quan thực thi Công ước quốc tế về các loài động vật quý hiếm – đã đánh giá Công ty Yến sào Khánh Hòa là nhà quản lý, khai thác và phát triển bền vững yến sào tốt nhất khu vực Đông Nam Á.
Đến nuôi yến trong nhà lấy tổ
Từ đầu năm 2004, Công ty Yến sào Khánh Hòa đã thành lập ban quản lý Dự án thực nghiệm “nuôi chim yến trong nhà để lấy tổ” dựa vào các kết quả nghiên cứu sinh học sinh sản chim yến hàng Việt Nam cũng như các thử nghiệm nuôi chim yến tại các hang động tại các đảo do Công ty triển khai từ hơn 10 năm trước. Đến nay có thể khẳng định, dự án nuôi chim yến trong nhà dựa vào thực tiễn Việt Nam mà Công ty đã thực hiện trong thời gian 2 năm qua là thành công cơ bản và quan trọng.
Từ 49 tổ ban đầu, nay đàn yến nuôi đã phát triển nhanh, số lượng tổ tăng gấp đôi. Đáng chú ý, theo các chuyên viên của Trung tâm kỹ thuật nuôi chim yến trong nhà (Sanatech – thuộc công ty) cho biết, là trong điều kiện nuôi trong nhà, kích thước tổ yến phát triển tốt, tỷ lệ chim non phát triển đạt tới 70%.
Đây là một kết quả rất khả quan, mở ra một hướng phát triển nghề mới có nhiều tiềm năng phát triển tại nhiều địa phương trong cả nước. Sanatech cũng đã tiến hành nghiên cứu quy trình công nghệ nuôi từ khâu ấp nở nhân tạo, đến nuôi chim con qua từng giai đoạn phát triển, và công nghệ, kỹ thuật xây dưng ngôi nhà yến điển hình.
Vào đầu năm 2007, trên cơ sở đăng ký của các hộ dân, Công ty Yến sào Khánh Hòa đã tiến hành khảo sát, chọn hộ nuôi theo tiêu chuẩn bảo đảm các điều kiện tối ưu về kỹ thuật, môi trường sinh thái, vốn đầu tư ban đầu… để tiến hành thí điểm tại hơn 50 hộ nuôi trên địa bàn tỉnh.
Người dân Khánh Hòa có quyền tự hào chính đáng rằng, biển Khánh Hòa vẫn luôn là cái nôi khai thác và phát triển nghề yến sào trong cả nước